Subiectu di mari simasie pi agenda comunitatillei internaționale di adză, energia electrică easti indispinsabilă ti bana a omului di adză. Di la avansul a llei spictaculos di la ahurhita a secolului al 19-lea, electricitatillei ălli si aflară tutu ma multi ufiliseri agiungânda s’hibă lugursită ună ananghi a banăllei. Produţerea a llei ama adusi multi ntribari și controverse, atea ditu soni dicenii mutrinda la protecția fisillei hiinda aţea cari promoveadză noile tehnologhii alternative. Nu easti ama fără di interes s’vidimu că tehnologiile noi di produţiri a electricitatillei nkisira mână tru mână cu ateali veclli. Toradioară, tehnologhiile alternative nu suntu acutotalui haristusitoari tră s’traga mana di la aţeali veclli.
Și tru România producția di energie cunscu tute fazele tehnologiei modirne. Di la ţentralili pi cătrani și gaz la aţeali pi cărbune, di la hidrocentrale la ţentralili nucleare, tru aesti ditu soni 140 di ani România adra unități tehnologice tră asigurarea necesarlui di electricitate tră economie și tră consumatorllii casniţ. Extindirea rețelei di electricitate pi tut teritoriului național fu ună prioritate a tutulor regimurilor politiţi di itia că un ahtari proiect eara pisti puterile entităților private. Tu partea ditu soni a secolului al 19-lea datează apariția termocentralelor și hidrocentralelor. Prima ţentralăelectrică s-construi la București tru 1882 și funcționa pi gaz. Doi ani ma amanatu, tru 1884, s’construia prima hidroţentralăla Pileș, la un an di la inaugurarea a castelului regal. Ea eara ndreaptă ti alimentarea cu electricitate a reședințăllei monarhului român. Di atumţea, rețeaua di termocentrale și di hidrocentrale s-teasi constant.
După 1945 și instalarea regimului comunist, planlu tră extindirea electrificarillei a României fu diclanșat. Tru 1950, patrulu baraj ali Europă ahurhea s’hibă construit la Bicaz, tru nordul României, pi cupañea arâului Bistrița. După 10 ani di mari eforturi, tru 1960 centrala fu băgată tru lucru. Tu bitisita a anilor 1960, pondirea energiei electrice produsă di hidrocentrale tru România eara di maş 1%, iar dupu politica energetice la giumitatea anilor 1970 avea criscută la 12%. Maxim Berghianu fu prezidintulu a Comitetului di Stat al Planificării, instituție cari lucre ti planificaria economiei României după modil marxist-leninist. Berghianu avu rangu di ministru și lo parti, la giumitatea a anilor 1960, la dizbaterile mutrinda investițiile cari lipsea sa s’facă tru construirea hidrocentralelor. Tru 2002, el spunea Centrului di Istorie Orală ditu Radiodifuziunea Română că energia hidro eara profitabilă pi lungu kiro.
“S-tricu la ună valorificari a potenţialului hidroenergetic, tră aţea că investiţia easti ma mare iniţial, ama energia easti multu ieftină. Nu caftă efortul di combustibili. Ea se amortizeadză tru un kiro ma lungu, ama cu custuseri mult mai ñiţ, tră atea că aclo ţi ai ma multu? Turnări betoane. Ti custuseaşti ma multu suntu utilajul, turbinele, agregatele, transformatoarele.”
Tru paralel, statul român continua s’bagă besă și pi energia electrică produsă di cărbune. Exploatările miniere românești, la suprafață și tru sumutearan, eara multi și construirea di termocentrale apropia a lor eara un calcul rațional.
Maxim Berghianu: “Fură discuţii multu mari ti putearea calorică, ti transportul cătă centrale a cărbunelui. Tră aestă furñie s-adrară şi termoţentralili tru viţinata di Rovinari, tru Oltenia, la Işalniţa, ta s’nu s-poartă ahăntu cărbune. Earau rezerve mări şi neasimu pi capacităţi enorme cari ñicura ditu costuri. Excavarea s’făţea la dzuuă, fără s’adrămu mine, eara exploatare la suprafaţă. Excavatoarele custusescu, ama s’nu mata hibă ananghi s’adari ună mină.”
Alănciră marile șantiere di hidrocentrale di la barajele Porțile di Her și aţeali di pi arâurile Argeș și Olt. Aţeali ma spictaculoase eara di pi Dunăre ale hidrocentralelor Porțile di Heru I și Porțile di Heru II. Prima, aţea di la Porțile di Heru I, a fost construită di România diadunu cu Iugoslavia ahurhinda cu anlu 1964 și fu inaugurată tru 1972. Easti una ditu aţeali ma mari construcții hidrotehniţi ditu Europa și nai ma mare di pi Dunăre. Ea ama avu ca efecte secundare kirearea a vaclliuluio căsăbă românesc Orșova prit nicari și ahăndusearea a hamunisiillei Ada Kaleh ditu nolgica a Dunării. Hidrocentrala di la Porțile di Heru II fu construită tut di România și Iugoslavia la giumitatea anilor 1980.
Tut la ahurhita a anilor 1970, România avea tru scupo și tehnologia nucleară di produţiri a energiei electrice. Ama tăs tu ahurhita a anilor 1980, centrala atomică di la Cernavodă, căsăbă la Dunăre tru Dobrogea, avea planurile schițate. Eara pruvidzută construcția a 5 reactoare nucleare cu tehnologie franco-canadiană. Tru aistu kiro, la Cernavodă funcționeadză dauă reactoare nucleare cari diadunu produc 20% ditu energia electrică a României. Primul fu construit anamisa di 1982 și 1996, iara doilu anamisa di 1983 și 2007. Alti dauă reactoare ahurhiră s’hibă adrati tru 1984 și 1985, ama proiectul easti tru dirulare. Lucrările la ţinţilu reactor, a curi construcție ahuhri tru 1987, fură toradioară curmati.
Autoru: Steliu Lambru
Armânipsearea: Taşcu Lala